Nestkasten ontwerpen die aan de behoeften van de vogels voldoen

Inhoudstafel

1. De locatie en de oriëntatie kiezen van de nestkasten
2. Het type nestkasten kiezen
3. De kenmerken van de nestkasten bepalen
4. Kiezen per soort

Het ontwerpen van nestkasten voor vogels kadert in een globale benadering waarvan de eerste fases bestaan uit een diagnose om de aanwezigheid van bestaande leefruimtes voor de vogels te verifiëren, het nodige te doen om ze in stand te houden, en de mogelijke inplanting in de stad ervan te onderzoeken.

Het ontwerpen van de nestkasten verloopt in 3 fases:

de locatie en oriëntatie kiezen;
het type kiezen;
de kenmerken bepalen (toegang, afmetingen, …).

Na de inplanting van de nestkasten is het belangrijk ervoor te zorgen dat de vogels toegang tot voedsel hebben en dat er verbindingen zijn tussen de verschillende leefruimtes.

Voor meer informatie over deze algemene ontwerpfases, zie het dossier | Leefruimtes bieden aan de fauna

1. De locatie en de oriëntatie kiezen van de nestkasten

Je kunt de nestkasten best zo plaatsen dat ze beschermd zijn tegen wind en neerslag. De vliegopening is bij voorkeur naar het zuidoosten gericht, hoewel een oriëntatie op het noorden of het noordoosten ook wel kan. De nestkasten moeten zich bovendien op een rustige plaats bevinden, buiten het bereik van vijanden (de nabijheid van horizontale structuren vermijden vanwege mogelijke betreding door katten of mensen).

Bij een renovatie- of bouwproject is het, naast de bovenvermelde voorwaarden, aangewezen om plaatsen te kiezen zonder "koudebruggen". Er bestaan vaak wanden palend aan 'onverwarmde' ruimtes (aanpalende onverwarmde ruimtes, in de zin van de EPB) om een nestkast te bevestigen of te integreren zonder een koudebrug te creëren: een muur of een dak in contact met een onverwarmde zolder of dakgebinte, een muur verbonden met een toegang tot een ondergrondse parking, een decoratieve gevelmuur, enz.

2. Het type nestkasten kiezen

Afhankelijk van het type gebouw en interventie (bestaand gebouw, al dan niet gerenoveerd, of nieuwe constructie) en de beoogde vogelsoort of -soorten, kiest men tussen de volgende types nestkasten:

opgebouwd,
geïntegreerd in een muur,
geïntegreerd in de kroonlijst of onder een overstekend dak,
geïntegreerd in het dakgebinte,
in bijgebouwen of in de natuur.

Opgebouwde nestkast

Nestkast voor gierzwaluwen aan het Athénée Fernand Blum in Schaarbeek

Nestkast geïntegreerd in een muur

In de muur geïntegreerde nestkasten voor gierzwaluwen in Nijmegen (Nederland), algemeen zicht en zoom

(bron: Martinew.canalblog.com )

Nestkast geïntegreerd in de kroonlijst of onder een overstekend dak

Nestkast geïntegreerd in het dakgebinte

Nestkast in bijgebouwen en in de natuur

Types nestkasten

Opgehangen nestkasten: op een muur of onder een overstekend dak

De nestkasten zijn rechtstreeks opgehangen aan een muur of onder een uitstekend dak.

De nestkasten kunnen op muren of onder kroonlijsten worden geplaatst. Dit zijn zichtbare voorzieningen met rechtstreekse bevestiging op de gevel van een gebouw. Ze zijn bestemd als hulp voor alle vogels die hun nest in holtes maken. Een soort kan daar enkel baat bij hebben als de natuurlijke omgeving en het voedselaanbod geschikt zijn. Mits een goede kwaliteit van de nestkasten kan het voortplantingstempo van de betreffende vogelsoort het gemiddelde resultaat overstijgen.

Voorbeeld van nestkasten voor zwaluwen

Links bevestigd op een muur en aan de bovenkant gesloten (voor huiszwaluwen), rechts bevestigd op een muur in een schuur, een hangar (boerenzwaluwen)

Nestkasten geïntegreerd in een muur

Gebruik van bestaande stellinggaten

Stellinggaten zijn openingen die ooit werden aangebracht in het metselwerk van hoge muren voor de bevestiging van stellingen. Ze zijn in verschillende vormen te vinden: blind of doorheen de volledige muur, rond of vierkant, afgedekt of helemaal open.

Als ze helemaal open zijn kunnen ze gekoloniseerd worden, maar dan zijn ze ook toegankelijk voor duiven.

Een manier om dit te vermijden is een stuk hout met een gat van aangepaste afmetingen in de opening te plaatsen. Dit moet evenwel naar binnen toe worden opgevuld om de duisternis in de broedholte te verzekeren en om te vermijden dat de jongen vallen of in het gebouw vliegen. De opening kan ook worden aangepast met een afgeschuinde baksteen.

Afschuining van het metselwerk ter hoogte van een stellinggat, ideaal voor gierzwaluwen

©: Martinew.canalblog.com

Nestkasten geïntegreerd in de isolatie van het metselwerk en in een houten geraamte

De nestkasten kunnen geplaatst worden op muren of verticale oppervlakken, of geïntegreerd worden in een nieuw gebouw. Deze laatste optie verzekert de duurzaamheid van de voorziening en de veiligheid van de vogels; bovendien helpt deze optie ook om het onderhoud te verminderen en de visuele impact tot een minimum te beperken.

De aldus gecreëerde holtes kunnen variabele vormen en groottes aannemen die door de vogels gebruikt worden tijdens de nestbouw:

blokken met standaardafmetingen, te integreren in het metselwerk;
uitsparing gemaakt in een betonnen muur of in metselwerkelementen waarin de nestkast geïntegreerd is;
holte gemaakt in een stenen of bakstenen muur;
in het geval van plaatsing op een bepleisterde of geplamuurde gevel is alleen de invliegopening zichtbaar.

De nestkasten kunnen geïntegreerd worden in elk type gebouw (zware of lichte structuur), op het niveau van de buitenisolatie, of direct in de structuur van het gebouw op zonnige plaatsen of plaatsen blootgesteld aan andere weersomstandigheden.

Nestkasten voor mussen, geïntegreerd in de isolatie

In het geval van houten structuren gaat het om voorgemonteerde nestplaatsen die geïntegreerd moeten worden, of die van bij het ontwerp voorzien zijn.

Nestkasten voor gierzwaluwen, geïntegreerd in een gevelbekleding

De integratie in de isolatie moet voorzichtig gebeuren. De isolatie moet een minimale dikte behouden om te vermijden dat er een koudebrug ontstaat.

Zie hierover het dossier | Verliezen door transmissie verminderen

Nestkasten geïntegreerd in kroonlijsten of onder een overstekend dak

We vinden ook nestkasten die ingewerkt zijn in de kroonlijsten of onder een overstekend dak.

Dan wordt het onderkomen van de vogels op regelmatige afstanden geplaatst op de onderrand van de kroonlijst.

Dit type nestkasten is bijzonder geschikt voor gierzwaluwen, die hun nest over het algemeen in kolonies maken. Bovendien vormt de toegangszone onder aan de kroonlijst een goed uitkijkpunt voor de jongste vogels.

Het nest wordt eerder langs de binnenkant gebouwd, om te profiteren van de thermische inertie van de gevelmuur. Voor gevels die naar het zuiden en het westen gericht zijn moet er wel een bijkomende thermische isolatie worden voorzien om het risico van oververhitting van de ruimte te voorkomen.

Nestkasten voor gierzwaluwen, geïntegreerd in een kroonlijst

Voor meer informatie, zie de fiche Kroonlijst met gierzwaluwen op de Blog Martine(t) News

Nestkasten geïntegreerd in het dakgebinte

De bedoeling is om het verloren dakgebinte te benutten.

Nestkasten in bijgebouwen en in de natuur

Het idee is om bijgebouwen die niet rechtstreeks in gebruik zijn, zoals schuren, bergplaatsen, loodsen, garages of technische lokalen, te gebruiken.

Bijgebouw met toegang voor gierzwaluwen, kerkuilen en boerenzwaluwen

Deze nestkasten kunnen ook in de natuur worden opgehangen, aan een boom of een ander natuurlijk element.

Nestkast opgehangen in de natuur

Welke nestkasten kiezen?

Voor- en nadelen van de verschillende types nestkasten

De voor- en nadelen van geïntegreerde nestkasten in muren of dakgebinten staan opgelijst in onderstaande tabel.

Types geïntegreerde nestkasten	Voordelen	Nadelen
Opgehangen nestkasten
Opgehangen nestkasten	Lage kostprijs Uitvoering Goed zichtbaar (educatieve rol)	Duurzaam (blootgesteld aan weersomstandigheden) Goed zichtbaar ('architecturale' integratie te voorzien)
Geïntegreerde nestkasten
Gebruik van bestaande stellinggaten	Lage kostprijs Uitvoering	Duurzaamheid van bepaalde afdekkingen van de stellinggaten
Nestkasten geïntegreerd in de buitenisolatie	Lage kostprijs Hoge bezettingsgraad Onopvallend Weinig risico van vandalisme Duurzaamheid	Risico van koudebruggen
Nestkasten geïntegreerd in de draagstructuur	Onzichtbaar Lage kostprijs Duurzaamheid Hoge bezettingsgraad	Beperkingen bij de uitvoering Risico van koudebruggen Integratie van bij het ontwerp
Nestkasten geïntegreerd in een houten structuur	Lage kostprijs Hoge bezettingsgraad Gemakkelijke uitvoering Onopvallend Weinig risico van vandalisme	Risico van koudebruggen Te integreren tijdens de opbouw van het skelet Toegangsbord te voorzien voor het onderhoud
Nestkasten geïntegreerd in kroonlijsten of onder het uitstekend gedeelte van een dak	Onzichtbaar Lage kostprijs Duurzaamheid Hoge bezettingsgraad	Beperkingen bij de uitvoering Risico van koudebruggen indien niet geïntegreerd in de kroonlijst Integratie van bij het ontwerp
Inrichting van ruimten onder het dak en het dakgebinte	Gebruik van verloren ruimtes Uitvoering Lage kostprijs Onopvallend Duurzaamheid Afscheiding van de nestkast Mogelijk bij renovatie	Permanente opening in tegenspraak met de isolatiebeperkingen Risico van tijdelijke geluidshinder bij gebrek aan geluidsisolatie (jongen) Ophoping van uitwerpselen in de ruimte Risico van oververhitting van het verblijf
Nestkasten in bijgebouwen
Nestkasten in bijgebouwen	Lage kostprijs Onopvallend en dus aangepast aan gevoelige ruimtes Geen probleem van koudebruggen	Onderhevig aan vandalisme Risico van oververhitting van het verblijf

Welke nestkasten kiezen naargelang de aard van de uitgevoerde werken?

	Nieuwbouw	Renovatie
Opgehangen	X	X
Geïntegreerd in de muren (stellinggaten)		X
Geïntegreerd in de buitenisolatie	X Uitsparing van een ruimte in de buitenisolatie, in het ideale geval met plaatsing van dunne isolatie	X Uitsparingen te voorzien in het beton (NB: bij het aanbrengen van de pleisterafwerkingslaag, de toegangsopeningen tijdelijk dichtstoppen om ze niet blijvend af te sluiten)
Geïntegreerd in de bestaande structuur	X Plaatsing van wandplaten met opening Behoud van stabiele scheuren Boren van gaten van 2 à 15 mm, zonder het materiaal volledig te doorboren	X Aanbrengen van holtes in de muren met een specifieke afsluiting afhankelijk van de gewenste soorten Inbouw van nestkasten met standaardafmetingen die rechtstreeks in het metselwerk kunnen worden ingewerkt
Geïntegreerd in een houten structuur	X
Geïntegreerd in kroonlijsten	X	X
Geïntegreerd in dakgebinten	X	X

3. De kenmerken van de nestkasten bepalen

Zodra de locatie en het type gekozen zijn moeten de kenmerken van de nestkasten worden bepaald:

hoogte,
toegang,
afmetingen,
…

Aantal nestkasten

Kauwen, gierzwaluwen, zwaluwen en mussen broeden in kolonie. Het is dus aanbevolen om meerdere nestkasten dicht bij elkaar te voorzien. In een kolonie van huiszwaluwen is het alleen efficiënt om kunstmatige nestkasten te voorzien om een bestaande wilde kolonie te versterken.

Ontwerpprincipes

De ontwerpprincipes verschillen volgens het type nestkast:

nestkasten die aan de gevel van een gebouw worden opgehangen : bijzondere aandacht besteden aan de verankering.
nestkasten ingewerkt in een buitenstructuur of –isolatie : grotere afmetingen voorzien om isolatiemateriaal toe te voegen om de continuïteit van de isolatie te verzekeren.
nestkasten ingewerkt in een houten structuur : het is raadzaam openingen tussen de planken van de nestplaats te vermijden (wegens tocht), en de holte rondom goed te isoleren.

Dimensionering van de nestkasten

De dimensionering bestaat erin de plaatsingshoogte en het binnenvolume van de nestkasten te bepalen, evenals de diameter van de invliegopening.

De grootte van de holteopeningen moet worden bepaald voor de bedoelde soorten om te verhinderen dat ongewenste soorten hun intrek nemen.

Richtwaarden voor de dimensionering van nestkasten

Principes volgens de soort	Plaatsingshoogte	Binnenvolume (breedte x diepte x hoogte)	Diameter invliegopening
Gierzwaluwen	5 – 8 m of meer	40x20x15 cm	30x65 mm
Mees	Zwarte mees: 2 – 4 m Pimpelmees: 2 – 5 m Koolmees: 2 – 6 m	Zwarte mees: 10 x 10 x 17 cm Pimpelmees: 13 x 13 x 23 cm Koolmees: 14 x 14 x 23 cm	Zwarte mees: 25 – 27 mm Pimpelmees: 25 – 28 mm Koolmees: 32 mm
Kauw, kerkuil	6 – 8 m	100 x 40 x 50 cm	20 x 20 cm
Slechtvalk	20 m minimum	Gebruik van grote gebouwen
Huismus	3 – 8 m	14 x 14 x 23 cm	32 – 40 mm
Boeren- en huiszwaluw	3 m minimum	40 x 40 x 60 cm	70 x 50 mm
Gekraagde roodstaart	1.5 – 4 m	14 x 14 x 23 cm	32 x 46 mm
Zwarte roodstaart (halfopen nestkast)	2 – 6 m	14 x 14 x 23 cm	140 x 100 mm
Spreeuw – Boomklever	4 – 12 m	18 x 18 x 28 cm	46 – 50 mm

Materialen

Het is aanbevolen om nestkasten uit natuurlijke composietproducten of houtbeton te plaatsen. Als ze worden ingebouwd in de structuur zijn ze beter bestand tegen slecht weer. Ook beton, metselwerk en watervaste platen kunnen dienen.

Voor de inwerking van nestkasten in een houten geraamte wordt het best onbewerkt, niet-geschaafd hout gebruikt met planken van minstens 20 mm dik.

Bijzondere principes voor twee soorten: gierzwaluwen en kerkuilen

Toepasbaarheid van de types nestkasten volgens de aard van de werken

Principes volgens het type nestkast	gierzwaluwen	Kerkuilen
Nestkasten ingebouwd in de buitenisolatie, de structuur (metselwerk/hout) of geïntegreerd in de kroonlijsten/onder een uitstekend dak	Zo hoog mogelijk plaatsen, zonder hindernissen in de buurt en meerdere meter voor de invliegopening, in het bijzonder naar beneden toe. Veel nestkasten plaatsen, op beperkte afstand tussen elkaar, maar toch voldoende om conflicten tussen vogels te vermijden. Nestkasten met obstakel voor spreeuwen (om de zichtbare afzetting van uitwerpselen te vermijden): uitgerust met een specifieke voorziening die spreeuwen de toegang verhindert.
Inrichting van ruimten onder het dak en het dakgebinte	Deze soort installeert zich spontaan boven op draagmuren en op de kroonlijsten. Ze moeten dus toegang hebben tot deze ruimten. Om ze de toegang tot het dakgebinte te ontzeggen, wordt een beschermingsrooster voorzien of een volledige houten nestkast geïnstalleerd, eventueel met een nestkuiltje. Het kuiltje zal koppels die een nest maken immers aansporen om zich er sneller te installeren.	Plaatsen achter een opening in de gevel of in de dakgevel en een rechtstreekse toegang voorzien Afmetingen tot 100x40x50 cm, op minstens 2 m van de grond, op een weinig druk bezochte, donkere plaats. Nestkasten met slalomingang om indringing van duiven of kleine roofdieren te vermijden
Nestkasten in bijgebouwen	Houten of betonnen nestkasten, indien mogelijk van bij het ontwerp te bedenken of te integreren.	Houten kisten, geplaatst langs de binnenzijde met toegang van buitenaf.

In bijgebouwen worden de nestkasten voor semi-holenbroeders bij voorkeur hoog tegen een muur of op een balk, dicht bij het plafond, geplaatst.

Nestkast voor kerkuil met voorziening tegen roofdieren

Er bestaan specifieke nestkasten om gierzwaluwen te observeren. Ze hebben een observatieopening die de muur waarin ze zijn geïntegreerd aan beide zijden doorkruist. Deze nestkast worden sterk afgeraden omdat ze te fel opwarmen en wegens het risico op verstoring door de mens!

Er bestaan ook gemengde nestplaatsen voor gierzwaluwen (of spreeuwen) en vleermuizen. Deze bestaan uit twee afzonderlijke broedkamers en een smalle opening langs de achterzijde om de vleermuizen te ontvangen.

Gemengde nestkasten voor gierzwaluwen (of spreeuwen) en vleermuizen

Aandachtspunten

Uitwerpselen vermijden

Om vervuiling door uitwerpselen te vermijden worden mestplankjes aangebracht. Ze horen minstens een meter onder de nestkast, en buiten het bereik van roofdieren (katten). Als dit plankje te dicht bij de nestkast hangt, is de kans op bezetting kleiner. Vooral huiszwaluwen zijn daar zeer gevoelig voor.

Voorbeeld van een mestplankje

Wat met nestkasten in de natuur?

Voor nestkasten in de natuur moet men verschillende principes in acht nemen. Zo moet de nestkast, gebouwd met houten latten of metalen staven, een minimale hoogte van 2 m hebben. De zitstok moet ongeveer 3 tot 5 cm breed en 20 cm lang zijn, met een antislip bovenzijde. Het deel van de steunpaal dat in de grond staat moet worden beschermd tegen verrotting.

Deze nestkasten plaats je best in de winter, op een open plek, op een hoogte tussen 2,5 en 5 m. De nestkast moet licht afhellen en de vliegopening is best zuidoostelijk gericht. Om gevechten tussen vogels te vermijden bewaar je best een afstand van circa 60 m tussen de nestkasten van hetzelfde type (nog meer voor grotere soorten). De aanbevolen materialen zijn sparrenhout, populierenhout of niet-geschaafd eikenhout. De bodem van de kast moet doorboord worden om vocht af te voeren. Om katten op afstand te houden kan een band met schuine stengels rond de stam worden aangebracht, of een stekelige struik aan de voet van de boom worden geplant.

Technische details

Onderstaand detail toont verschillende soorten verblijven en prefabkasten, ingebouwd in het metselwerk van een gevelmuur. De twee bovenste voorbeelden zijn bijna onzichtbaar dankzij de plaatsing van een dunnere bekledingslaag vooraan.

Detail van prefabkasten geïntegreerd in het metselwerk